Geschreven op 21/12/2024 door
De Karolingers, het verdrag van Verdun en de invasie van de Vikings: voor de meesten onder ons bestaat de 9de eeuw alleen maar uit vage echo’s van het derde middelbaar. Een periode om vooral snel te vergeten. Maar van zodra je doorhebt dat het toen ook om mensen van vlees en bloed draaide, dan wordt de geschiedenis rock-en-roll. Zeker in het geval van Judith, de eerste gravin van Vlaanderen.

Eerst de feiten. Judith van Francië was de dochter van koning Karel de Kale van West-Francië en koningin Ermesinde. Op twaalfjarige leeftijd werd ze uitgehuwelijkt aan Ethelwulf, de koning van Wessex, een veel oudere man die twee jaar later is gestorven. Daarna hertrouwde ze met zijn stiefzoon Ethelbald, maar ook hij heeft het niet lang uitgezongen. Op haar zestiende was Judith dus al twee keer weduwe, zonder dat ze daar zelf iets over in de pap te brokken had. Niets bijzonders, voor die tijd. Dat waren huwelijken om puur strategische redenen.

Boudewijn wie?

Daarna wordt het interessant. Judiths vader, Karel de Kale dus, haalt haar terug naar de versterkte stad Senlis (dichtbij Parijs). Door haar veilig ‘op te bergen’ neemt hij geen risico’s meer om iets van zijn territorium of rijkdom te moeten delen. Maar plots komt een zekere Boudewijn op de proppen, een man van veel lagere adel. Iemand die zeker geen match is voor een hoofdvogel als Judith. Wat daar binnenskamers precies gebeurt, weten we niet, maar Judith en hij gaan er samen vandoor en ze willen trouwen.

Geschaakt door de ridder op het witte paard — of zelf aan de teugels?

Haar vader is furieus, want zo een move is een lelijke streep door zijn rekening. Zelfs de paus heeft persoonlijk moeten bemiddelen om Karel het huwelijk te laten toestaan. Met lange tanden heeft hij Boudewijn rond 864 dan maar graaf gemaakt van ‘Vlaanderen’, een drassig gebied tussen de Noordzee en de IJzer. Een lap grond die toen nog niet veel betekende, maar die later wel uitgroeide tot topregio, met bloeiende steden zoals Gent en Brugge. De graven van Vlaanderen werden het kruim van de Europese aristocratie. Dan belanden we bij de periode die al wat meer mensen kennen. 

Maar Judith is dus de ‘mater familias’ van die hele dynastie. Zonder haar demarche had onze geschiedenis er heel anders kunnen uitzien. Blijft de vraag natuurlijk: waarom? Waarom is zij uit Senlis gevlucht? De documenten uit die tijd spreken gewoon van ‘samen vertrokken’, maar dat is doorheen de jaren heel anders geïnterpreteerd.

Maar Judith is dus de ‘mater familias’ van die hele dynastie. Zonder haar demarche had onze geschiedenis er heel anders kunnen uitzien.
Professor Steven Vanderputten

Judith van Vlaanderen: voor elk wat wils!

In de 14de en 15de eeuw wordt Judith een populair hoofdpersonage in liefdesromans. Daarin komt ze over als een jong en naïef meisje dat zich laat verleiden door Boudewijn. ‘Vertrekken’ uit Senlis heet nu eerder ‘geschaakt’ door een prins op het witte paard. Omdat het een verboden liefde was, moesten ze een tijdje op de dool door Europa, maar Judith heeft toch maar mooi haar hart gevolgd. Zoiets.

Judith betekende voor iedereen iets anders… en zeker voor de Britten

Maar dat is niet hoe de Britse kroniekschrijvers het zagen. Zij maakten van Judith een wellustige française, een soort Emanuelle avant la lettre, een perverse vrouw die hertrouwde met haar eigen zoon. Dat die Ethelbald een stiefzoon was, geen eigen bloed dus, daarover geen woord. Ze maken van die tiener een incestueuze feeks. Dat negatieve en seksueel geladen beeld is daar nog blijven doorleven tot in de late 19de eeuw. Tja, de Britten versus Europa…

De Moeder aller Vlamingen?

Bij ons kreeg ze weer een ander cachet. Aangezien het dankzij Judith is dat Vlaanderen letterlijk als naam op de kaart van Europa verscheen, zagen wij haar als een soort ‘oermoeder’ van de Vlamingen. Dat is nonsens natuurlijk, ze was hoogstens de moeder van een dynastie. Met zulke historische figuren als Judith loop je nu eenmaal het risico dat hun herinnering gebruikt wordt voor nationalistische ideeën…   

Na de Tweede Wereldoorlog ontstaat het feministische plaatje: Judith als jonge vrouw die aan het begin van haar leven al te veel heeft moeten ondergaan en besluit om het heft in eigen handen te nemen. Ze komt in opstand tegen haar vader, maar in zekere zin ook tegen het patriarchaat. In een roman werd zij dan bijvoorbeeld degene die een everzwijnenjacht leidt in plaats van een man. Onlangs zijn er weer twee boeken verschenen die dat beeld van proto-feministe versterken.

De geromantiseerde Judith bleef eeuwig jong — maar dat was in werkelijkheid anders…

Wat opvalt in alle verhalen, van feeks tot felle vrouw, is dat Judith eeuwig jong bleef. Van zodra Boudewijn graaf werd (die met de IJzeren Arm) verdween zij naar de achtergrond. In afbeeldingen zie je haar dus altijd als prille adolescent, terwijl we wel weten dat ze nog minstens twee kinderen kreeg. In onze tentoonstelling proberen we ook dat beeld een beetje bij te sturen, door een simulatie te maken van het gezicht dat hoorde bij het skelet... ALS zij dat is natuurlijk, maar dat is een ander verhaal.

Ste­ven Van­der­put­ten

Steven Vanderputten is professor geschiedenis aan de Universiteit Gent. Hij voert wetenschappelijk onderzoek naar onze middeleeuwse samenleving en cultuur, met een voorliefde voor de periode van de 9de tot de 12de eeuw — een periode die hij vooral niet ‘de duistere middeleeuwen’ wil noemen. 

Lees alle blogposts van Steven Vanderputten